ΚΕΙΜΕΝΟ
Γιώργος Χουρμουζιάδης, καθηγητής αρχαιολογίας και αντιπρύτανης στο Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο.
ΔΙΣΠΗΛΙΟ ,ενας οικισμός της επινόησης και της συναποφασης
Eπινοήσεις πολύ σημαντικές για τη ζωή του ανθρώπου στον ελλαδικό χώρο, η οργάνωση του χώρου, η αρχιτεκτονική δηλαδή, η οικονομία - εξημέρωση των ζώων, κατασκευή εργαλείων - και η ιδεολογία, όπως κάποια ΣΤΟΙΧΕΊΑ πρωτοθρησκευτικής σκέψης, έχουν επινοηθεί εδώ, στο χώρο μας.
Ποιες ήταν οι ανάγκες που οδηγούσαν τον άνθρωπο; Ολοι οι προϊστορικοί οικισμοί κοντά τους είχαν νερό, ένα κεφαλόβρυσο, ένα ποτάμι. Mε τους λιμναίους οικισμούς έχουμε σπίτια μέσα στο νερό.
Θέλουμε να αποκαλύψουμε τον οικισμό σε μια τέτοια έκταση, ώστε να μιλήσουμε για τρία κυρίως στοιχεία της προϊστορικής κοινωνίας που ΣΥΝΑΠΟΦΑΣΙΖΕ για όλα τα ζητήματα: Tο πρώτο είναι πώς οργάνωναν το χώρο, δηλαδή πώς έφτιαχναν τα σπίτια, πώς διάρθρωναν, πώς τα εξόπλιζαν. Tο δεύτερο είναι να μελετήσουμε την οικονομία τους. Οχι μόνον ως παραγωγή, αλλά και ως οικονομική σκέψη - βρίσκουμε οστά προϊστορικών ζώων, άρα ήταν και κυνηγοί, εκτός από γεωργοί. Kαι ίσως το πιο σημαντικό: Tο Δισπηλιό βρίσκεται στο δρόμο που ενώνει την κάτω Eλλάδα, μέσω του Aλιάκμονα, με το πέρασμα εδώ στο Bίτσι προς την Aλβανία και τη Δαλματία. Στο δρόμο δηλαδή που ενώνει την Eλλάδα με τα Bαλκάνια και την Eυρώπη. Πρέπει να δούμε εάν αυτό που λέμε αργότερα νομαδισμό οι Σλάβοι που κατεβαίνουν κ.λπ. μήπως ήταν μία συνηθισμένη πανάρχαια κίνηση πληθυσμών. Eνα μόνιμο πήγαιν' έλα.
Οι κάτοικοι του Δισπηλιού έπαιρναν υλικά δικά τους και τα πήγαιναν αλλού. Aπό εκεί έφερναν άλλα. Bλέπουμε, λοιπόν, αυτόν τον ελληνικό κοσμοπολιτισμό από την προϊστορική εποχή.
Eχουμε υλικό κατασκευής των εργαλείων στο Δισπηλιό που προέρχονταν κυρίως από
πυριτόλιθο, ελάχιστο οψιανό και οστά ή κέρατα ζώων. Τον πυριτόλιθο τον
συναντούµε σε διάφορες αποχρώσεις, όπως γκρι, µαύρο, κόκκινο και µπεζ. Η
προµήθεια της πρώτης ύλης µπορεί να γινόταν είτε απ’ ευθείας από τις
πηγές, είτε από τις φερτές ύλες που ο Αλιάκµονας είχε αποσπάσει και
µετέφερε κοντά στον οικισµό.H μύτη του καμακιού είναι οψιανός, ένα πέτρωμα που βρίσκεται μόνο στη Mήλο. Tο φέρναν προφανώς από εκεί. Aλλη μια σημαντική ένδειξη επικοινωνίας. Λέμε πως η Eλλάδα σήμερα ανήκει στην Eυρώπη. Aπό την προϊστορία βλέπουμε μια σημαντική εξακτίνωση δραστηριοτήτων, ένα δίκτυο, που ενώνει την Eλλάδα με τη βόρεια Bαλκανική και την Eυρώπη - βρίσκουμε παρόμοιους οικισμούς. Δεν μπορείς λοιπόν να θεωρείς την Kαστοριά σύνορο, μεθόριο. Eίναι λάθος,
Eχουμε τρεις αυλούς, που σημαίνει ότι είχαν την αίσθηση όχι του ήχου μόνο, αλλά και της μελωδίας. Παίζω μουσική σημαίνει ακροατήριο - να μια σημαντική κοινωνική σχέση. Eπίσης έχουμε βρει ειδώλια, πράγματα που παραπέμπτουν σε μια σκέψη εξω-οικονομική. Οπως αυτό που βλέπετε: μια γυναικεία μορφή που κάθεται πάνω σ' ένα θρόνο.
Eχουμε οστά ζώων, κατάλοιπα καρπών. Aπανθρακωμένα. Bλέπετε εκεί τις κοπέλες που κοσκινίζουν με νερό. Eπιπλέουν τα ελαφρά οργανικά και μετά βγαίνουν οι καρποί. Mια ειδική παλαιο-περιβαλλοντολόγος ταυτίζει τα είδη. Ξέρουμε τι καλλιεργούσαν: σιτάρι, κριθάρι, φακές, ρεβίθια. Γι' αυτό λέγαμε πριν, δεν ξεκινάνε τα πράγματα από τους Iνδοευρωπαίους. Kαι για τα ζώα επίσης ξέρουμε: γουρούνι, πρόβατο, βοοειδές αλλά και άγρια, όπως λύκος, ελάφι, αρκούδα κ.λπ. Eχουμε επίσης τα εργαλεία τους . Tα βλήματα, τη σφεντόνα, το καμάκι, το βαρίδι.
Τα περισσότερα από τα κοσµήµατα ήταν κατασκευασµένα από οστά, ενώ
βρέθηκαν και αρκετά που είχαν κατασκευαστεί από λίθο ή από πηλό. Θα
µπορούσαν εύκολα να χαρακτηριστούν ως περιδέραια, βραχιόλια, και
δαχτυλίδια. Φυσικά τα κοσµήµατα πρέπει να είχαν χαρακτήρα συµβολικό και
καλλωπιστικό.
Πώς μπορεί να αξιοποιηθεί αυτή η ανασκαφική δραστηριότητα;
Aφενός να μελετηθεί ο οικισμός και να ενταχθεί στο ευρωπαϊκό δίκτυο αρχαιολογικής έρευνας. Kαι αφετέρου να γίνει εδώ ένας χώρος αρχαιολογικής εκπαίδευσης.
Θα μπορούσε να γίνει ένα ινστιτούτο μελέτης προϊστορικών οικισμών. Nα φοιτούν παιδιά, να έρθουν δάσκαλοι, να έρθει κόσμος. Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για να γίνει αυτό το ινστιτούτο.
Επάνω σε αυτούς τους πασσάλους τα νεολιθικά χρόνια οι άνθρωποι της περιοχής έκτιζαν τις καλύβες τους.
Υπολογίζεται ότι κατά την περίοδο της ακμής του οικισμού θα πρέπει να ζούσαν εκεί κάπου 5.000 άνθρωποι. Γύρω στο 3500 π.Χ. ο οικισμός πρέπει να εγκαταλείφθηκε από το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του. Αυτή η εγκατάλειψη του οικισμού, υποστηρίζει ο κ. Χουρμουζιάδης, δεν φαίνεται να έγινε με βίαιο τρόπο καθώς δεν έχουν εντοπιστεί στρώματα καταστροφής που θα αποκάλυπταν κάποια ξένη εισβολή ή γενικότερα βίαιες απομακρύνσεις των κατοίκων του προϊστορικού Δισπηλιού. «Είναι δυνατόν επομένως να υποθέσουμε ότι οι προϊστορικοί Δισπηλιώτες μετακινήθηκαν για λόγους οικολογικούς (επισιτιστικούς-οικονομικούς) σε ορεινές ή άλλες πιο εύφορες ζώνες της περιοχής. Φαίνεται, με άλλα λόγια, ότι από κάποια εποχή και πέρα, γύρω στο τέλος ίσως της νεολιθικής περιόδου (3500 π.Χ.), άλλαξαν οι οικολογικές ισορροπίες στην περιοχή της λίμνης και οι κάτοικοι του λιμναίου οικισμού αναγκάστηκαν να αναζητήσουν την τύχη τους κάπου αλλού.
Στη διάρκεια των οκτώ χρόνων που διαρκεί η ανασκαφή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο Δισπηλιό έχουν ανασυρθεί από τον υγρό βυθό χιλιάδες ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και ορισμένα μοναδικά δείγματα που φωτίζουν τις δραστηριότητες του νεολιθικού ανθρώπου και του πολιτισμού του. Από τον δεύτερο κιόλας χρόνο της συστηματικής ανασκαφής, το 1993, βρέθηκε στον βυθό της λίμνης μια ξύλινη πινακίδα με σκαλισμένα επάνω της «σήματα», η οποία χρονολογήθηκε με τη μέθοδο C14 στα 5260 π.Χ.
Στην πρώτη στήλη μερικά σύμβολα από την ξύλινη πινακίδα, στη δεύτερη σημεία της Γραμμικής Α, και στην τρίτη πρωτογραφή της Vinča (δυο δεξιές
ΚΡΗΤΗ
Αφηρημένα βραχογραφήματα της κανταβρικής παράδοσης από το παλαιολιθικό σπήλαιο στη θέση Monte del Castillo, Puente Viesgo της Ισπανίας.
Γραφή
«Εξηκίας εποίησεν»
…τα άλλα ζώα δεν μιλούν, γι’ αυτό και δεν γράφουν!
από Γ.Χ. Χουρμουζιάδης Αρχαιολόγος
«Γραφήματα», είναι μια μορφή γραφής, χωρίς τους κανόνες που μάθαμε να αναζητούμε σε ένα σύγχρονο κείμενο. Η περίληψη ενός «μηνύματος», το περιεχόμενο του οποίου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όπως δεν μάθαμε τι «θέλουν να πουν» τα σύμβολα Jiahu του κινέζικου νεολιθικού πολιτισμού Peiligang της 7ης χιλιετίας π.Χ., τα σύμβολα του πολιτισμού της Vinča της 6ης χιλιετίας π.Χ. και τα σύμβολα του άλλου κινέζικου πολιτισμού Yangshao της 5ης χιλιετίας π.Χ., για να περιοριστώ μόνο στα ευρήματα της Νεολιθικής περιόδου. Και δεν το μάθαμε, γιατί πρώτα απ’ όλα δεν ξέρουμε τη γλώσσα αυτών που χάραξαν τα σύμβολα αυτά.
Και σ’ αυτό, ακριβώς, το σημείο μπαίνει το σημαντικό ερώτημα: Ένας άνθρωπος που μιλάει είναι δυνατό να μη γράφει κιόλας; Αφού γραφή, ή έστω καταγραφή, με τη βοήθεια γραπτών ή εγχάρακτων σημείων, σημαίνει την αναγκαστική ύπαρξη αναγνώστη.
ακόμα και στο πλαίσιο της προϊστορικής κοινότητας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να αναπτυχθεί η διαδικασία της παραγωγής (θα γράψει ο Χόμπσμπαουμ [σημ. 11]), που δεν αποτελεί μόνον αποκλειστική προϋπόθεση για την επιβίωση του προϊστορικού ανθρώπου, αλλά και τη βασική ιστορική ουσία του Νεολιθικού, ως του πρώτου παραγωγικού σταδίου της ανθρώπινης Ιστορίας. Του σταδίου, με άλλα λόγια, κατά τη διάρκεια του οποίου ο «άνθρωπος», μέσω της Εργασίας, γίνεται Άνθρωπος, παραγωγός του εαυτού του και του Πολιτισμού. Κι αφήστε τους άλλους να λένε.
Στην πρακτική τους αναπαράσταση όλα αυτά, που φαίνονται κάπως αφηρημένα στην επίπεδη αρχαιολογική τους «αφήγηση», μας οδηγούν στη σκέψη ότι από τη στιγμή που θα αποφασίσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να ονομάσει αυτό το τετράποδο που βελάζει και βόσκει στο διπλανό λιβάδι «πρόβατο», κι αυτόν που κάθεται έξω από την καλύβα του και πλάθει ένα αγγείο να τον βαφτίσει «Εξηκία», δεν είναι λογικό και απαραίτητο να θελήσει κιόλας να τα «γράψει» κάπου αυτά τα ονόματα; Γιατί θέλει, με τον τρόπο αυτό, να ανακοινώσει στην κοινότητα πως αυτό το πρόβατο είναι δικό του κι αυτός που εποίησε αυτό το αγγείο λέγεται «Εξηκίας» και το «σκεύος», αποτέλεσμα της δουλειάς του, ανήκει σ’ αυτόν; Μια ανακοίνωση που διαμορφώνει στο πλαίσιο της νεολιθικής κοινότητας την πρώιμη σημασία της ιδιοκτησίας και ορίζει, κατά κάποιο τρόπο, την πρώιμη διαστρωμάτωσή της. Φυσικά, στο στάδιο αυτό της μελέτης δεν μ’ ενοχλεί που δεν ξέρω πώς έλεγαν το πρόβατο οι νεολιθικοί κτηνοτρόφοι και ποιο ήταν το όνομα του αγγειοπλάστη, που έπλασε τα αγγεία, που βλέπετε στις εικόνες (εικ. 13-16). Αυτό εξάλλου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όσο βαθιά και προσεκτικά κι αν σκάψουμε, ως φανατικοί Διαδικαστικοί, κι όσες θεωρίες, υποθέσεις, «αφηγήσεις» κι αν διατυπώσουμε, ως φευγάτοι μεταμοντέρνοι Μεταδιαδικαστικοί. Ο σκοπός του κειμένου μου, ωστόσο, να διατυπώσω έναν απλό σχολιασμό και να εκφράσω την «εισαγωγική» επιμονή ότι ένας ενδεικτικός αριθμός ευρημάτων του Προϊστορικού Δισπηλιού (βλ. εικ. 13-16) με βοηθάει να υποστηρίξω πως οι νεολιθικοί που μιλούσαν, έτσι κι αλλιώς, «έγραφαν» κιόλας. Για να ξέρουν τι είναι αυτό που δίνουν και τι είναι αυτό που παίρνουν στο παζάρι, και για να συνεννοούνται μεταξύ τους. Να στέλνει μηνύματα ο ένας στον άλλο, και μ’ αυτόν τον τρόπο να γνωρίζουν τον Κόσμο, το δικό τους και τον κόσμο του Άλλου, «το μικρό και μέγα» κόσμο του Ποιητή και της Προϊστορίας! Οι καταγραφές πάνω στις πινακίδες της Γραμμικής Β (εικ. 17), οι επιγραφές πάνω στα αρχαία αγγεία (εικ. 18-22) και στις βάσεις των αγαλμάτων (εικ. 23, 24) συγκροτούσαν κι αυτές κώδικες στιγμιαίας επικοινωνίας και όχι πλήρη κείμενα. Τα sms, τα «γκρίκλις» και τα γνωστά μας τοιχογραφήματα, είτε με τη μορφή συμπιλημάτων (εικ. 25) είτε συνθηματικών εκφράσεων (εικ. 26, 27), δεν είναι μια καινούργια πρακτική επικοινωνίας της σημερινής νεολαίας. Είναι μια συνέχεια, ό σον αφορά το ρόλο που παίζουν αυτά σε ένα στοιχειώδες σύστημα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. Από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε γερά στα δυο του τα πόδια και αποτύπωσε στην παρειά της σπηλιάς του την εικόνα που βλέπετε (εικ. 28) «έγραφε», δηλαδή επικοινωνούσε. Κι αυτό ακριβώς έκανε, με το πλήθος αυτών των γραμμών που χάραζε ο παλαιολιθικός κυνηγός στις παρειές των σπηλαίων (εικ. 1, 29), και που οι σχετικοί μελετητές θα τα χαρακτηρίσουν ως την πιο ακραία αινιγματική περιοχή της Παλαιολιθικής Τέχνης. Αντιμέτωπους με μια τέτοια αινιγματική περιοχή μας φέρνουν τα ευρήματα του Δισπηλιού
Το συμπέρασμα
Μια συστηματική έρευνα, σχετική με το θέμα αυτό, τρία πράγματα πρέπει να αναδείξει: (α) Το ψευτοδίλημμα της γεωγραφικής ή της χρονικής προτεραιότητας, (β) Την ανάγκη για τη συγκρότηση της κοινωνικότητας, με σκοπό την παραγωγή ή απλώς την επικοινωνία ως βασικό κίνητρο, και (γ) τη διαχρονικότητα αυτής της ανάγκης.
Στο Δισπηλιό πριν από 7.500 χρόνια, πάντως – τον αριθμό δεν τον αναφέρω, για να προκαλέσω τον γνωστό αφελή θαυμασμό της παλαιότητας, ούτε για να διεκδικήσω τον επίσης αφελή κομπασμό της πρωτιάς.Η γραφή, με όποια μορφή και αν διατυπώνεται αυτή, δεν είναι το προϊόν έμπνευσης ενός περίεργου, μορφωμένου θεού ή ενός ανήσυχου ανθρώπινου μυαλού, αλλά απαίτηση της ίδιας της ζωής που αναπτύσσεται στο πλαίσιο μιας κοινότητας, επινοώντας και ασκώντας πρακτικές, από την κατασκευή ενός κοκάλινου εργαλείου, μέχρι την αποτύπωση ενός «αλφαβήτου». Το ραβασάκι (εικ. 40) το ενέπνευσε ο έρωτας, και τα σήματα της τροχαίας ο φόβος του δυστυχήματος (εικ. 41). Το πανό της εικόνας 42 στις εκλογές του Πακιστάν το επέβαλε ο αναλφαβητισμός, και η ανησυχία μήπως του αμφισβητήσουν την κυριότητα ανάγκασε τον αρχαίο αγγειοπλάστη να γράψει: «Εξηκίας εποίησεν» (εικ. 21).
Στο Δισπηλιό, λοιπόν, πριν από 7.500 χρόνια, οι ψαράδες, για να υποστηρίξουν τη λειτουργία της κοινότητάς τους και την προσπάθεια για επιβίωση, έπρεπε να γράψουν και έγραψαν. Αυτά.
Γ.Χ. Χουρμουζιάδης
Αρχαιολόγος
ΔΗΛΟΣ
www.arxaiologia.gr
9/06/2023
