Ενότητα Ε΄ - Κεφάλαιο 1

Μακεδονικές εξεγέρσεις - Ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908)

Παύλος Μελάς

Μετά την απελευθέρωση των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό, η Μακεδονία παρέμεινε οθωμανική περιοχή. Παρ' όλα αυτά, οι Έλληνες που ζούσαν εκεί συνέχισαν να επιδιώκουν την ελευθερία και την ένωσή τους με την Ελλάδα.

Το επίσημο ελληνικό κράτος, λόγω της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησής του από τις Μεγάλες Δυνάμεις, δεν είχε την δυνατότητα να επέμβει, γι' αυτό επίσημα κρατούσε ουδέτερη στάση. Ανεπίσημα όμως, ενίσχυε την οργάνωση και αποστολή εκεί εθελοντών από την Ελλάδα.

Το 1854 ξέσπασε ένα επαναστατικό κίνημα στην Μακεδονία, όμως κατεστάλη από τους Οθωμανούς. Οι αρχηγοί του αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή.

Το 1870 η Οθωμανική αυτοκρατορία αναγνώρισε την Βουλγαρική Εκκλησία ως αυτοκέφαλη, δηλαδή ανεξάρτητη από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το φιρμάνι του σουλτάνου μεταξύ των άλλων ανέφερε πως η Βουλγαρική Εκκλησία μπορούσε να επεκταθεί σε κάθε μέρος όπου οι περισσότεροι κάτοικοι επιθυμούσαν να υπαχθούν σ' αυτήν.

Μετά απ' αυτό ξεκίνησε μία περίοδος προσηλυτισμού των μακεδονικών πληθυσμών από ένοπλα βουλγαρικά σώματα. Οι Έλληνες απάντησαν με ένοπλα αντάρτικα σώματα, που προσπαθούσαν να αποτρέψουν τον εκβουλγαρισμό των Μακεδόνων.

Ο Καπετάν Άγρας και η ομάδα του στη λίμνη των Γιαννιτσών 

Τον Φεβρουάριο του 1878, την ίδια περίοδο που με την Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου δημιουργήθηκε μια μεγάλη Βουλγαρία που περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας, έγινε μία ακόμη ελληνική επανάσταση, με τους επαναστάτες να κηρύττουν στο Λιτόχωρο την ένωση της Μακεδονίας με την Ελλάδα.

Το κίνημα κατεστάλη γρήγορα, αλλά παρ' όλα αυτά η Ελλάδα το χρησιμοποίησε στο Συνέδριο του Βερολίνου, για να μην παραχωρηθεί η Μακεδονία στην Βουλγαρία, πράγμα που τελικά κατάφερε.

Το αντάρτικο και από τις δύο χώρες συνεχίστηκε. Το 1904, αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Παύλος Μελάς, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης και ο Τέλλος Αγαπηνός (Άγρας) καθώς και οπλαρχηγοί από άλλες ελληνικές περιοχές μετέβησαν στην Μακεδονία και από κοινού με τους ντόπιους σχημάτισαν αντάρτικες ομάδες.

Ο θάνατος του Παύλου Μελά, τον Οκτώβριο του 1904, κινητοποίησε την κυβέρνηση ώστε να διεκδικήσει δυναμικότερα την Μακεδονία. Μέχρι το 1907 τα ελληνικά αντάρτικα σώματα είχαν κερδίσει ένα σημαντικό μέρος των μακεδονικών εδαφών.

Το 1908 ένα μέρος των Τούρκων, οι Νεότουρκοι όπως ονομάστηκαν, επαναστάτησαν ενάντια στην απολυταρχική διοίκηση του σουλτάνου και τις επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων.

Πεπεισμένοι οι Έλληνες και οι Βούλγαροι αντάρτες από τις αρχικές παραπλανητικές διακηρύξεις των Νεοτούρκων για ισότητα και δικαιοσύνη, κατέθεσαν τα όπλα.

Το Μακεδονικό ζήτημα όμως δεν λύθηκε. Έτσι, ο αγώνας για την διεκδίκηση της Μακεδονίας συνεχίστηκε μερικά χρόνια αργότερα, κατά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912).

Ερωτήσεις κατανόησης

Ποιο ήταν το σπουδαιότερο επαναστατικό κίνημα στην Μακεδονία πριν την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα;

Γιατί η ελληνική κυβέρνηση δεν βοηθούσε φανερά τους Μακεδόνες επαναστάτες, αλλά έστελνε εθελοντικά σώματα, όσο πιο μυστικά μπορούσε;

Πότε έγινε αυτοκέφαλη η Εκκλησία της Βουλγαρίας;

Τι σημαίνει «αυτοκέφαλη»;

Ποιος ήταν ο όρος του σουλτανικού φιρμανιού που πυροδότησε τον Μακεδονικό Αγώνα;

Ποια ήταν τα τρία σπουδαιότερα για το μακεδονικό ζήτημα γεγονότα του 1878, έτσι όπως αναφέρονται –άλλα λιγότερο, άλλα περισσότερο– στο κείμενο;

Πότε ξεκίνησε ο Μακεδονικός Αγώνας; Πόσα χρόνια κράτησε και ποιο ήταν το κύριο χαρακτηριστικό του;

Γιατί Η Ελλάδα και η Βουλγαρία δεν πολεμούσαν με «κανονικές» μάχες μεταξύ τους, αλλά έκαναν ανταρτοπόλεμο;

Το Κίνημα στο Γουδί (1909) – Ελευθέριος Βενιζέλος

« Λαός – Στρατός μαζί για την Αναγέννηση
της Ελλάδας», λιθογραφία της εποχής

Ο 20ος αιώνας δεν ξεκίνησε καλά για την Ελλάδα: Η οικονομία βρισκόταν σε εξαιρετικά άσχημη κατάσταση, ο φτωχός λαός υπέφερε από τους τσιφλικάδες που κατείχαν σχεδόν όλη την καλλιεργήσιμη γη, τα εθνικά θέματα πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο (Κρήτη και Μακεδονία παρέμεναν κάτω από την εξουσία των Οθωμανών) και ο στρατός ήταν αποδιοργανωμένος, αφού ο βασιλιάς διόριζε ως ανώτερα στελέχη μόνο φιλοβασιλικούς αξιωματικούς.

Τα κατώτερα και μεσαία στελέχη του στρατού, μην αντέχοντας άλλο την διάλυση του στρατού αλλά και της κοινωνίας, μαζεύτηκαν στο Γουδί (περιοχή της Αθήνας) και στις 15 Αυγούστου 1909 κήρυξαν επανάσταση: Ζητούσαν κατάργηση της βασιλείας ή αντικατάσταση του βασιλιά, βελτίωση του Συντάγματος και εκδημοκρατισμό της κυβέρνησης και του στρατού.

Ελευθέριος Βενιζέλος

Μετά το Κίνημα στο Γουδί η κυβέρνηση αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Οι κινηματίες κάλεσαν στην Αθήνα τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έναν έμπειρο Κρητικό πολιτικό, ο οποίος είχε διατελέσει βουλευτής και υπουργός στην αυτόνομη Κρητική Πολιτεία.

Ο Βενιζέλος κέρδισε με μεγάλη πλειοψηφία τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1910 και ξεκίνησε το μεταρρυθμιστικό του έργο.

Από τον επόμενο χρόνο αναθεώρησε το Σύνταγμα, καθιέρωσε την υποχρεωτική φοίτηση στο Δημοτικό σχολείο και ρύθμισε διάφορα εργασιακά ζητήματα, όπως την ίδρυση συνεταιρισμών, την καθιέρωση αργιών και την ρύθμιση του ωραρίου εργασίας.

Προσπάθησε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι κολλήγοι εξαιτίας των γαιοκτημόνων, απαλλοτριώνοντας πολλά από τα τσιφλίκια και δίνοντας την γη τους στους ακτήμονες γεωργούς.

Μεγάλη φροντίδα έδειξε για την αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισμό του στρατού και του στόλου προετοιμάζοντας, ως ένθερμος οπαδός της Μεγάλης Ιδέας, την Ελλάδα για πόλεμο με την Τουρκία προκειμένου να απελευθερωθούν ελληνικές αλύτρωτες περιοχές και να μεγαλώσουν τα σύνορά της.

Η εξέγερση στο Κιλελέρ

Στον θεσσαλικό κάμπο, στις αρχές του 20ου αιώνα, κυριαρχούσαν τα τσιφλίκια, μεγάλες γεωργικές εκτάσεις που ανήκαν σε έναν άνθρωπο η κάθε μία. Οι περισσότεροι αγρότες δεν είχαν δική τους γη και δούλευαν ως εργάτες στα χωράφια των τσιφλικάδων.

Οι άθλιες συνθήκες ζωής και εργασίας των φτωχών αγροτών τους οδηγούσαν συχνά σε εξεγέρσεις. Οι τσιφλικάδες στις 8 Μαρτίου 1907 δολοφόνησαν έναν νεαρό δικηγόρο που αγωνιζόταν για τα δικαιώματα των αγροτών, τον Μαρίνο Αντύπα. Ο αναβρασμός που ξεκίνησε από το γεγονός αυτό κατέληξε σε αγροτική εξέγερση στο Κιλελέρ (χωριό του θεσσαλικού κάμπου), στις 6 Μαρτίου 1910.

Αποτέλεσμα της εξέγερσης ήταν να σκοτωθούν μερικοί αγρότες και να τραυματιστούν ακόμη περισσότεροι. Από την άλλη, όμως, χάρη στην εξέγερση εντάθηκαν οι πιέσεις του κόσμου για μια δίκαιη λύση του αγροτικού προβλήματος υπέρ των φτωχών και άκληρων αγροτών.

Ερωτήσεις κατανόησης

Περιγράψτε την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα κατά την δεκαετία του 1900.

Πότε έγινε το κίνημα στο Γουδί; Ποια ήταν τα αιτήματα των κινηματιών; Τι κατάφεραν τελικά;

Γιατί το κίνημα στο Γουδί έγινε από μεσαία και κατώτερα στελέχη και όχι από όλον τον στρατό, συνολικά;

Ποια ήταν τα θέματα με τα οποία καταπιάστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος όταν ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρας;

Περιγράψτε με λίγα λόγια την αγροτική εξέγερση στο Κιλελέρ (πότε έγινε, από ποιους έγινε, γιατί έγινε, τι ζητούσαν, τι πέτυχαν).

Τι σχέση βλέπετε να έχει η εξέγερση του Κιλελέρ με τις αποφάσεις του Βενιζέλου για διανομή της αγροτικής γης σε ακτήμονες γεωργούς;